México
11 de noviembre del 2016
Ti ga’na’ ridi’di’ laaga’ lu guibá’ stí’ lidxe’
náme rinda’ guelaguidi
xho’me rusihuinni tu laame, ti binniguí rizá gueela’
ni riga’na’ ne runiipi xcuaana’ gunaa.
Lu xpacaanda’, tuxa, cue’ diaga’ neza ndíga’
rulaa lanna’ bidxichi yati ndaani’ ti riga su guiiba’
¡ja! xtidxi guendaba’du’.
Zaní’ xcaandalu’ ne guí’ ne ca xcula’salu’ zabica’ lii bidxichi ni
gupa batanalu’ ndaani’ sudilu’ neza biga’.
Gadxe ra caxidxi saa.
Naa guleniá’ chupa neza: diidxa’ ne riuunda’ stí’ diidxazá.
Lu xquendaranaxhiee’ dunabé biquiiñe’ guiropa chu diaga’
ne naa ribana’ lii
ne lii ricálu siou’ ti gui’xhi’ dó’ cahui
ni zé’ zedi’di’ xtidxi ti guielú ni riele’ ni zeda gaxha
ti ndaa stí’ xiixa ne guiaba gá ridaagu’
sica ti bichuga ruchuugu’ ni rudu laa: ti xiga’na’, ti guendaruxidxi stí’ tuxa zuba zuxele’ ñee ti xpia’ ni rusuxidxi
ti mani’ nalate, cadi stale pe’, mani’ laaca rizá nanda duuba’ yooxho’,
ni riropa ni xa tu ganna xiñee, beeu ne xpandá’ niidxi
ne xlexu cayuuya’ guendazii.
Raca, ra ruluí’ guendaruuya’ raca tobisi lu ti xilate.
Ti yaahui naguiichi
¿xi guireexame guiichi pa biabame lu bidxí?
garonda ti’ gacala’dxime cueemecani, ridale ru’ cani
¿Ñee guyuu ti dxi guca’ nayeche’ la?
Ya, lu xhi nisaguié, dxi ti ná’ cahui ruzuhuaa lua’ ti bladu’sa’mpa’ da’ nisa bizaa ndaani’
ni rindani ruaa xquidxi xiga bidxichi yaachi
dxi tuxa ne lá guie huana’ riaana cuee’
dxi rindisa’ biguidi’ gui’chi’ ne riaapa’, huandí’ ni, ni riasariaba ique xiilu’
dxi riree’ cue’ya’ lu na’ duxhu’ xtiuaya’ ni ruza’ guelaguidi
dxi riraya’ gueela’ ne ni napa sia’ nga xtidxi ti bihui ni biiya’ cadi xadxi
liibi ñee cabeza guendaguti,
¿guica hualu’ lu doo ne cuezu’ gusuí’cabe lii huani?
Guendanasisi guicaa gui’chi’
huaxa ti huitubi ridi’di’ ne rucaa xtuuba’ lii.
runebia’ya’ diidxa’ xcaani’,
nanna’ gusianda’ xilase
nanna’ gucaa nate’ xizaa, nanna’ tinde niá’ dxiibi:
pa guigaache’ cue’ guiigu’
pa tuxa gutiidi’ ca xhita lucua’ya’ pa cué’ neza lu nisadó’
pa guidxelacabe ra capapa rini naa lylyly, pé, pépé,
pa cuee’ xpacaanda’ casi gudxi
ti gunna gola naa ni biinda ne naa dxi guca ba’du’: gudixhe ti lá ni cusiguundu’ lii ca,
qué guinnibia’ dxi runibiou’ lú ni cabanalu,
para guiete xtiidxa’ xilase
naquiiñe’ gapu’ ndaani’ batanou’ diidxa’ guca’ ne diidxa’ naquite,
ne laaca naquiiñe’ ti guixhe
ne sica ti guiiba’ za’bi’ guinitilu’ lu bia’ dxi
¿Xii nga xhi layú?
ti jñaa cayati
ti bixhoze nani’di’,
guendastubi ni bi’ni’ naa guie
ti ndaaya’ ique dani
gataneu ne tuxa ni qui ganna xu’ba’ lii.
Naa biiya’ lu ri mistu’ yatilu
cacaa nixe xiixa ni qué nucuí
gucala’dxe’ sia’ nuxooñe’
gucala’dxe’ sia’ nuxooñe’
xhono iza naa bizulua’ guxhañee lu xhilate’
ra naa guleza’ qué ñuu ra dachi
guyuu lisaa, gueere guí ne xquendarache
guyuu nalate, xii ni pa cadi, gusundi’la’dxi’lu binni.
Naa gudinde’ niá’ xquenda ne xpia’ya’
runi qué ñacaladxe’ nicheza ti bicuini naa ni nazé nisadxu’ni’ ne nucha’ xho’ gueza
qué ñacaladxe’ nulué’ gasti’, qué ñuu di’ dxi ñaca biinidxaapa’ guie’ dunabé binú ca xiiñi’ gueela’
naa, ruaa ndaga doo stinne’ ridxañaca’, zaqueca qué ñacaladxe’ ñaca rini stinne’ nayá guie’.
Naa runebia’ya’ cani guláxoo xquidxe’ ne ca diidxa’ guní’ca’
gudinde niá’ dxuladi ne guiñadó’,
ti guchiaya’ doo gudibanecabe ca lága’
gupa xi gundisa’ ti yaga gui’ri’ candani ndaane’
bidiee’ guie’ xhaba lade’ bidxe’ ri ti ganna’ nuu ni huandí’
ne bidxagalua’ ni nazela’, gucaladxe’ niguiidxe’ guendanacubi ne bilui’ naa xquiiba’ yaa
ne deche’ bidxii naa lu ti bitope.
Chaa, ti dxi gueela’ guibigueta’
¿xi rizaca pa tuxa guiaana né xquendazela’?
¿cadi neza nga guibanineu ni rudu lii ne maca runibiou’ la?
Yanna, ni xa ti ruaa nisa, ni xa ti balaaga, ni xa ti yoo,
rucachelua’ lu ná’ dxi dó’
sica tobi nexhe yati
xi ruluí’ xquendanayeche’ ri’
naca’ ti bia’lazi, ti biuyaa lu ti bandaga sti yaga biziaa stia
ni ma’ yaca ché’, ni ma’ nuu xhana,
naca ti ridxi ruaa diaga guendarietenala’dxi’, naa laaca bizee’ guendarietenala’dxi’
ti ra gucuá bi neza ra que zanda guiuu ni nasisi
neza ra qué zazá ni nacanda
¿tu nga laadu ca binnihuala’dxi’
pala cadi ti xcahui nayaga
ti ngui’, ti lari riguiñe bi ruaa raxi, ni ruuya nandxo’ guidxilayú,
nuu yaza ti libana huati ni rindaa laadu ti guihuinninu.
Bandaa
qué ziuu ru dxi ti xilate,
ti guelaguidi ti nisa sica ti bídxi naaze xiixa ñee,
ti bidola zidi gurí ndani
ti ladi dxi gueela’ naguidxa
¿xi nga xtiidxa’ guidxilayú?
ti guiélu cayuuna biaana stubi
nanna guie’ nanna guidxi
dxi biuí’ nécabe laadu gadxe diidxa’ lá jma sicarú
ddxique bisaana ta’du stipadu
ne biabadu lu ti bieque ni qué gapa xi dxi guiluxe.
Yanna ma’ nanna ni
huaxa ma huadxí ndí.
Natalia Toledo
  • Escritores invitados

Oaxaca, 1968. Es poeta. En 2004 escribe <cite>Guie´ Yaasé’</cite> (Olivo negro) por el cual recibe el premio Nezahualcóyotl de Literatura, único premio nacional de la literatura indígena contemporánea en México.

Fotografía de Natalia Toledo

Artículos relacionados

Pájaro de la medianoche
México
El dorso del cangrejo
blog comments powered by Disqus